Tentang lagu Jalak Lenteng

Bila sebut Jalak Lenteng perkara pertama yang mungkin kita hari ini bayangkan ialah seekor ayam sabungan. Tapi saya punya pendapat berbeza yang merasakan bahawa ‘jalak’ yang dimaksudkan berupa sejenis perahu sepertimana perkataan ‘lanchang’ dalam filem LANCHANG KUNING (1962). Ini kerana ia dikombo dengan perkataan ‘lenteng’, dan apakah lenteng ini?

Untuk mengetahui makna lenteng di sini penting untuk kita rujuk versi lagu yang paling awal iaitu Djalak Linting nyanyian Rubiah. Lenteng di Kamus Dewan merujuk kepada lagu ini kembali iaitu: ‘sebuah lagu Melayu’ atau ‘cantik, indah’. Ini agak tidak membantu. Di Kamus Dewan ‘linting’ tiada maksud, tetapi apabila carian dibuat dalam kamus lain, linting bermaksud tempat dayung terletak pada perahu:

Jalak pula bila ditekuni memang mempunyai dua maksud, satu maksud popular iaitu ayam sabungan, manakala satu lagi maksud yang sudah kian pupus, iaitu sebuah perahu, ‘perahu jalak’ atau ‘jalak Pahang’:

Untuk kajian ini akan kita rujuk lirik tiga buah lagu. Yang pertama kita ada rakaman yang paling awal nyanyian Rubiah dengan judul Djalak Linting, yang kedua oleh Rosiah Chik lagu yang muncul di dalam filem JALAK LENTENG (1961) arahan Salleh Ghani, dan yang ketiga Jalak Lenteng oleh Sharifah Aini. Ketiga-tiga lagu ini saya percaya sedang merujuk kepada tiga jalak yang berbeza. Dalam versi Rubiah ia perahu yang saya maksudkan, dalam versi Rosiah Chik ia merujuk kepada seorang pahlawan (karakter dalam filem), dan versi Sharifah Aini merujuk kepada ayam sabungan.

Lirik Djalak Linting nyanyian Rubiah ini saya transkrip sendiri, dan jika ada kesilapan boleh dibetulkan. Cuma saya ada perlahankan tiga kali ganda dan ubah pitch-nya untuk kenalpasti jika ia benar-benar ada perkataan yang disebut. Dalam semua versi lagu Jalak Lenteng, bila tiba bait ‘Jalak lenteng melayu’ semuanya serupa. Dalam versi Rubiah ini saya dengar ada perkataan ‘layar’ di celah-celah antara jalak dan lenteng, yang berbunyi ‘jalak layar lenteng melayu’. Mungkin saya silap, tapi jika benar, ia memang bikin lirik ini merujuk kepada dunia lautan dan pelayaran, dan betapa seorang karakter ini sedang sakit dan rindu dalam situasi dagang menumpang. Ketika membaca lirik lagu ini saya benar-benar rasa ia in spirit of filem SRI MERSING (1961) arahan Salleh Ghani. Berikut merupakan lirik yang saya transkrip.

lirik Djalak Linting – Rubiah:

Pukullah gendang kulit biawak
Sedikit tidak berdentum lagi
Aduhai sayang 

Ke mana badan
Ke manalah badan hendak kubawa
Sedikitlah tidak beruntunglah lagi 

Jalak layar lenteng melayu
Lagu melayu
Bilalah terkenang hatikulah rindu 

Sungguhlah sakit kena jelatang
Sakit tak boleh kubawa mandi
Aduhailah sayang 

Sakitlah sungguh
Sakitlah sungguh daganglah menumpang
Sakitlah tak bisa kehendak ngati (mati?) 

Jalak layar lenteng melayu
Lagu melayu
Hatilah terkenang rasakan rindu

Lirik versi Rosiah Chik ini juga saya transkrip sendiri. Tapi ia amat jelas di sini bahawa Jalak Lenteng yang dirujuk merupakan seorang pahlawan dan bukan ayam atau sejenis perahu, kena dengan konteks filem. Ia juga lebih berupa rasa kerinduan cinta sesama manusia. Dalam filem ini lagu ini dinyanyikan watak yang dilakon Latifah Omar.

lirik Jalak Lenteng – Rosiah Chik:

Jalak lenteng lagu melayu
Sudah termasyhur serata dunia
Aduhai sayang 

Hatiku terkenang hatiku terkenang
Bertambah rindu
Makan tak kenyang tidur tak lena 

Jalak Lenteng pahlawan melayu
Bilakah kita dapat bertemu
Petik kecapi talinya dua
Manakan sama bunyinya lagi
Aduhai sayang 

Ke manalah hati ke manalah hati
Hendak kubawa
Sedikit tidak berguna lagi 

Jalak Lenteng pahlawan melayu
Bilakah kita dapat bertemu

Untuk versi Sharifah Aini, lirik ini saya temui di internet dan turut ketara di sini dalam salah satu bait bahawa jalak yang dimaksudkan ialah ayam sabungan.

lirik Jalak Lenteng – Sharifah Aini:

Pukul gendang kulit biawak
Sedikit tidak, sedikit tidak
Berdentum lagi hai berdentum lagi
Ke mana untung, ke mana untung
Hendak kubawa
Sedikit tidak, sedikit tidak
Beruntung lagi 

Jalak lenteng hai ayamlah sabungan
Hatiku rindu mengenangkan tuan 

Sakit sungguh kena jelatang
Sakit tak boleh, sakit tak boleh
Kubawa mandi hai kubawa mandi
Sakitlah sungguh, sakitlah sungguh
Hidup menumpang
Sakit tak boleh, sakit tak boleh
Kehendak hati 

Jalak lenteng melayu lagu melayu
Hatiku sedih bertambah pilu

Ada pelbagai variasi lain yang turut saya dengar antaranya oleh Kamariah Noor dan SM Salim dan ini buat saya terfikir boleh jadi juga versi yang dinyanyikan oleh Rubiah sudah diimprovisasi dari versi yang lebih terdahulu. Cuma yang pasti, dari segi tulisan, lirik Rubiah yang paling koheren secara emosinya. Ia masih akrab dengan dunia laut di mana kata ‘tanah air’ dan ‘lautan api’ sebahagian daripada gaya hidup masyarakat Melayu dulu. Ada rasa pedih dan sakit dagang menumpang dan kalau merajuk dan makan hati ia dalam skala epik persis filem SRI MERSING (1961). Rendisi selepas versi Rubiah bila kita tekuni sudah memutuskan dengan alam laut, ini terutama apabila perkataan ‘jalak’ itu sendiri sudah hilang konteks sebagai perahu.

Satu bait misteri dalam versi Rubiah ialah:

“Sakitlah tak bisa kehendak ngati (mati?)”

‘Ngati’ itu boleh jadi singkatan ‘ingati’ tetapi bunyi huruf ‘i’ tidak kedengaran. Dalam versi-versi lain hampir semua menggunakan ‘hati’ di hujung ayat. Saya tak dengar ‘hati’, tetapi jika ia ‘mati’, ia memberikan perasaan yang gelap ke dalam nuansa lagu ini menjadikannya terasa berhantu. Atau mungkin ‘ngati’ itu sendiri suatu perkataan yang tidak tercatit dalam mana-mana kamus? Allahu a’lam.

Ridhwan Saidi