Sinema Pak Cik Tora

Apabila menonton filem-filem Mat Sentol, saya seakan dibawa ke dalam naratif separuh sedar, khayal dalam dunia surreal ciptaan beliau. Hampir kesemua siri filem-filem Mat Sentol, yang bermula dengan kata panggilan ‘Mat’, yang tujuh itu, kalau tak silap, berlegar di luar lunas-lunas konvensional filem Studio Jalan Ampas. Malah rasanya kita semua tahu, dalam banyak segi, filem-filem beliau sudah bergerak jauh mendahului zaman.

Imej-imej tak logik yang terdapat dalam filem Mat Magic misalnya, secara teknikal memang macam haram bagi saya, macam main tampal saja. Bayangkan, dalam Mat Lanun pula pokok pisang boleh berbuahkan nenas! Tapi anehnya, saya boleh pula syok melayan kerja-kerja gila sebegini.

Namun, selain dari teknik penceritaan yang berjaya lari dari klise, yakni tampalan-tampalan montaj yang kelihatan sangat kartun, saya mengesan satu lagi kelainan yang dicipta dalam filem-filem Mat Sentol iaitu dari segi gaya penyampaian dialog. Saya rasa ini sangat jelas, terutama bagi watak utama yang dipikul oleh Mat Sentol sendiri.

Sambil tak mengabaikan beberapa filem komedi P. Ramlee, filem garapan Mat Sentol juga membawa gaya pertuturan yang memang langsung lari jauh dari klise filem-filem Melayu Jalan Ampas. Begitu selamba, secara terus, raw, tidak seperti gaya kelaziman filem Melayu iaitu pengucapan yang syahdu-mahdu, terkadang berlebih-lebih dan tak realistik. Pengucapan kata bual filem Mat Sentol terlalu spontan, menghidupkan unsur realisma secara tak sedar di sebalik ironinya paparan adegan surrealis. Beliau seolah-olah menolak idea pengucapan dialog ala teater Bangsawan yang mempelopori seni perfileman Melayu suatu ketika dahulu. Terater Bangsawan ini antara seni teater masayarakat Melayu selain dari Ghazal, Mak Yong dan Dikir Barat. Teater ini juga sememangnya dibuat sebagai bentuk hiburan kelas bangsawan Melayu pada zaman dahulu. Mungkin kerana itu namanya teater Bangsawan, bukan teater marhaen..haha!

Nama-nama seperti M. Suki, Sharif Medan, Fatimah Jasmin, S, Kadarisman ini antara para pelakon yang mempunyai latar belakang sebagai pendukung teater Bangsawan. Apabila seni filem mula masuk ke Tanah Melayu, negara ini tidak memiliki para pelakon filem yang sebenar-benarnya. Seni lakon teater Bangsawan dengan seni lakon filem adalah berbeza sama sekali. Saya tak tahu secara teorinya bagaimana, tapi secara peribadi, saya mempunyai pengalaman menonton teater Bangsawan, iaitu melalui stesen TV Singapura, sewaktu zaman saya belum bersekolah lagi. Gaya penyampaian dialognya tak banyak beza dengan gaya percakapan para pelakon dalam filem-filem Melayu klasik.

Dunia perfileman Melayu pada awalnya boleh membawa masuk pengarah dari India, pekerja teknikal dari India atau England, di samping sokongan pemodal Cina, tetapi nak tak nak, dalam konteks tempatan, filem Melayu sebenarnya tetap memerlukan barisan pelakon Melayu. Ini yang menjadi masalah pada ketika itu. Ini kerana filem yang dihasilkan perlu berkomunikasi melalui lakonan, selain kerja kamera, dengan audiens yang paling dekat dalam lingkungannya yakni golongan penonton tempatan, yang majoritinya adalah orang Melayu itu sendiri. Jadi dengan kata mudah, produksi filem waktu itu ‘terpaksa’ menggunakan apa yang ada, iaitu khidmat pelakon-pelakon Bangsawan ini.

Secara tak sedar, saya rasa gaya lakonan para pelakon teater Bangsawan ini telah membentuk gaya ekspresi lakonan bagi filem-filem Melayu, terutamanya dari segi penyampaian dialog, ditambah dengan tiadanya asas seni lakon filem yang sebenar.

Jadi datangnya Mat Sentol sepatutnya dianggap ‘rahmat’ buat filem Melayu. Beliau pada saya telah membuka jalan ke arah bentuk lakonan yang lebih natural dan gaya penceritaan yang lebih kreatif. Namun malangnya tiada siapa yang betul-betul berani melalui jalan tersebut. Kesudahannya, pelakon tempatan terus hanyut dengan ‘dunia Bangsawan’, di mana dengan bantuan skrip yang teruk, dialog-dialog terus-menerus dilontarkan dengan gaya penuh syahdu-syahduan, melankolis, dan adakalanya meleweh-leweh seakan membawa kita terbang ke alam kayangan. Dan penyakit ini berterusan ke era 90-an. Kamu boleh tonton filem-filem lakonan Awie di era 90-an sebagai contoh rujukan.

Saya kira penyakit ini beransur pulih di era 90-an juga. Dengan kewujudan beberapa institusi pengajian tinggi seperti Akademi Seni Kebangsaan (sekarang ASWARA), yang memberi sedikit sebanyak pendedahan dan ilmu asas lakonan, ia umpama menjadi penyelamat daripada penyakit ini (gaya lakonan) terus membarah. Paling tidak, ia memberi pendedahan kepada penuntut seni lakonan, bagaimana caranya untuk berlakon dengan teknik lakonan yang betul, walaupun sebarang institusi tak memberi jaminan akan menghasilkan pelakon bermutu. Hasilnya kita boleh kongsikan dengan menonton beberapa filem yang saya fikir agak bagus, yang melibatkan lakonan beberapa pelakon yang lebih terdidik, seperti dalam filem Jogho dan Paloh.

Saya tak nafikan, ada beberapa aktor dari dunia teater yang sememangnya bagus seperti Khalid Salleh, yang bukan keluaran institusi keilmuan, tapi seingat saya beliau bukan dari ‘dunia bangsawan.’ Beliau datang dari kaki lima, membawa ‘watak’ penjual ubat, yang bererti, beliau datang dari dunia nyata, bukannya ‘alam kayangan.’

Ini bermakna, selain dari keilmuan yang mencukupi dalam sesuatu bidang itu, seperti lakonan, seseorang itu juga perlu menguatkan ketrampilan individualiti dengan bekal pengalaman hidup. Mudah kata, selain dari kampus institusi, kampus kehidupan juga amatlah penting kiranya. Dan, sekiranya arena filem tempatan mula berjaya melupuskan ‘golongan Bangsawan’ dari dunia filem, bila lagi kita mahu menghilangkan kelas ‘bangsawan’ di dunia nyata?

Berbalik semula kepada Mat Sentol. Saya rasa ramai antara kita yang tak mengenali atau melupai satu susuk penting dalam perkembangan sinema dunia. Dengan menonton siri filem-filem Mat Sentol, saya telah dibawa bertemu dengan individu penting yang memiliki nama Georges Méliès.

Susuk Georges Méliès ini merupakan antara pembikin auteur terawal dan juga pencipta filem bernaratif pertama di dunia. Malah beliau juga orang yang mula-mula menemukan rakaman sinematografi tak statik, iaitu olahan kamera yang boleh di-close-in, close-out. Beliau muncul sesudah kemunculan adik-beradik Lumiere dengan rakaman sinematografi ‘sekumpulan pekerja kilang pulang kerja’ mereka.

Berlatarbelakangkan seorang ahli silap mata, Georges Méliès merasakan kelebihan teknologi baru gambar bergerak ini perlu dimanipulasikan sebaik mungkin. Beliau berjaya mengesan akan kelebihan seni filem untuk kerja-kerja silap mata-nya apabila ‘rahsia’ Lumiere bersaudara terbongkar. Dengan kelebihan teknologi filem, ternyata beliau dapat memperkemas dan menambah takjub penonton terhadap kerja-kerja kelentongnya itu. Dari seorang illusionist tipikal, beliau berganjak menjadikan siri filem-filem pendeknya sebagai ‘hobi suci’nya yang lebih mencabar dan mengasyikkan.

Jadi apa kena-mengenanya Georges Méliès ini dengan Mat Sentol? Dari beberapa filem Mat Sentol yang saya tonton baru-baru ini, saya merasakan Mat Sentol seakan terpengaruh dengan Georges Méliès, terutamanya dari segi eksperimentasi kamera trick bagi menghasilkan babak-babak tak masuk akal, termasuk teknik super impose, double exposure dan dissolves. Tambahan pula secara kebetulan atau memang dirancang, Mat Sentol dalam filem-filem arahannya semacam mempunyai habit menyelitkan babak-babak silap mata.

Dengan menguasai pelbagai trick kamera, seseorang pembikin mempunyai lebih banyak pilihan dan ruang yang lebih luas untuk meneroka pelbagai bentuk penceritaan, agar lebih kreatif dan menarik. Namun agak ironi, filem bikinan Mat Sentol secara teknikal boleh dikatakan setaraf jika dibandingkan dengan himpunan filem-filem pendek Méliès, meskipun filem-filem si Méliès ini secara relatif jauh lebih ‘kuno’ jika perbezaan zaman diambil kira.

Namun begitu, pada saya filem Mat Sentol pantas saja untuk diiktiraf sebagai kerja seni avant-garde, setidak-tidaknya dalam konteks filem Melayu. Jika dunia menggelar Georges Méliès sebagai ‘Cinemagician’ atas sumbangan-sumbangannya magisnya terhadap perkembangan perfileman dunia, kita juga tak silap untuk mengangkat Mat Sentol sebagai ‘Cinemagician’ lokal!

Satu hal lagi yang cukup menarik tentang filem-filem Mat Sentol ialah kegemaran beliau menghimpunkan para pelakon dari pelbagai lapisan masyarakat. Kita boleh temui bukan sahaja Melayu, Cina dan India. Dalam filem Mat Bond contohnya, seorang amoi memainkan watak tak kurang pentingnya. Ini bukti yang Mat Sentol juga sudah mendahului idea majmuk dalam filem-filem tempatan, bukannya pembikin-pembikin ‘liberal’ hari ini, tanpa heboh-heboh tentang agenda masyarakat plural atau liberal. Bahkan Singh dan Mat Salleh turut sama ‘dipaksa’ memegang watak-watak sampingan. Ini amat jarang sekali dilakukan oleh mana-mana pembikin tempatan pada waktu itu. Pada saya ini juga antara aspek penting dalam karya filem arahan Mat Sentol, atau nama sebenarnya, Mat Raship bin Yahya.

Andai diperhatikan sekali lagi, Mat Sentol juga boleh disifatkan sebagai berjiwa internasionalis lagi universal apabila dalam filem Mat Bond terselit adegan mesyuarat ketua-ketua negara dari seluruh dunia! Hahaha!

Sebelum saya berhenti menaip, terimalah lirik lagu lari tune dendangan Mat Sentol, ‘Spy Spy’ dari filem Mat Bond untuk ‘hiburan seisi keluarga’...

Spy spy spy...
Bang bang!!

Ku ingin jadi spy..O spy
Mengintip semua rahsia
Pistol ku panjang melempai
Aku tembak siapa salah..

Bang bang!!

Ku bukan spy sebarang
Pandai silat dan karate
Kalaulah musuh datang menyerang
Ku cucuk macam sate...kepoww!

O Batman..O Superman
Ku buat kawan main-main (saja)
‘Banjerman’..O ‘Oltroman’
They are all my friends..yea!

Biar jadi spy Bond..O Bond!
Aku jadi spy Mat Bond
Orang panggil aku Bond Bond
Aku jawab Bond Bond Bond...

Kepoww!

Bang bang!!


Mohd Ikhwan Abu Bakar